Lieve Allemaal,

‘Hoop is’, zei Femke Halsema in Zomergasten, ‘in tegenstelling tot cynisme, hard werken’. Het lijkt me niet toevallig dat Paulus het woord hoop schraagt met geloof en liefde, het er letterlijk tussenin plaatst. Het is de moeite om hoop overeind houden, om positief te blijven, die het schrijven van een blog de laatste maanden flink in de weg zit. Niemand zit te wachten op een verhaal zonder hoop. Vandaag begin ik toch maar te schrijven. Ik denk veel aan jullie en wil de kanalen open laten, de verbinding in stand houden.

Oh, hier gaat alles goed hoor. Dagelijks werken maar met voldoende voorraad is de druk er af dus: niet al te hard. Doni, gek op vogels, had het plan op zijn telefoon vogelgeluiden af te spelen en daarmee wat meer vogels naar onze tuin te lokken. Hoewel ik er sceptisch over was lukte dat wonderwel. Vanaf vroeg in de morgen zingen de vogels rond het huis. Het weer is de laatste weken erg warm maar vooral ook zonnig. Een kleine operatie, huidkanker op mijn neus, is weer achter de rug en je ziet er niets meer van. Hond Dopie is bij Doni’s afwezigheid, hij is naar Lampung, wat sjacherijnig maar ook buitengewoon blij en aanhankelijk als ik na even weggeweest te zijn weer thuiskom. Hier alles botertje tot de boom. 

Maar dan, Bali is een eiland, ik ben dat niet. De moderne mens ziet meer beelden per dag dan een middeleeuwer in een heel leven voorgeschoteld kreeg. De overvloed aan informatie varieert van zorgelijk tot gruwelijk en alles daar tussenin. 

‘Als de wereld vergaat, ga ik naar Nederland want daar gebeurt alles vijftig jaar later.’ Of Heine dat werkelijk gezegd heeft weet ik niet, in ieder geval is die ‘wachttijd’ intussen wel flink gekrompen. Terwijl de VS steeds sneller afglijden naar fascisme is eenzelfde beweging in meer of mindere mate te zien in schrikbarend veel landen. Inclusief Nederland voeg ik daar teleurgesteld aan toe.  

Karel Hendriks, directeur van Artsen Zonder Grenzen Nederland, zei het volgende: “Nee. Dit is geen deprimerend werk. Ik zie het slechtste van de mens, maar ik zie ook iedere dag het allerbeste van de mens. Er zijn zoveel plekken waar ik mooie dingen heb gezien, of het nu de weerbaarheid van patiënten was, of het doorzettingsvermogen van medewerkers… Je ziet heel veel medemenselijkheid. Ook juist wanneer de omstandigheden zo grimmig zijn.” Wijze, aansprekende woorden maar het is soms lastig dat te blijven zien. Het vertaalde zich de afgelopen maanden in … een soort van niets. Onverstandig, wat u zegt.

….oh verhardt dan uwer harten niet…

Een flard van een lied uit vroeger tijd sleurt zich al dagenlang door mijn hoofd. Laat de hardheid die op allerlei terreinen de toon zet varen. Het is ook een vermaning om vooral niet de weg op te gaan die lonkt, de weg van ‘het zal mij allemaal aan m’n…‘, en dan iets met roesten. Het zal mijn tijd best wel uitduren maar ook ik heb een verantwoordelijkheid naar de generaties na ons. Daarom heb ik gestemd. (Wonend in het buitenland gaat dat per post en dus eerder.) Het afbreken van alles waar generaties voor hebben gestreden gaat in stapjes. Angst zaaien voor de toekomst, liefdeloos naar alles en iedereen; daarna rest slechts hopeloosheid. Die stapjes herkennen en dan pas stemmen. Nog vier dagen, dan mogen jullie ook.

Lieve groet

Frank

Lieve Allemaal,

Beelden van Israeli’s die trucks met voedsel bij de grens met Gaza proberen tegen te houden en optrekkende tanks met gejuich begroeten. Ineens was het op. Zelfs geen boosheid meer, alleen nog verslagenheid en tranen.

‘Ik kan het niet meer aanzien’, zegt David van Reybrouck* in een praatprogramma. Met een indrukwekkend gedicht verwoordt hij zijn gevoelens over de situatie in Gaza en schetst daarmee ook een breder beeld, het gezicht van onze wereld. 

De tranen van een oude man voor de tv gaan niets aan de situatie veranderen. Het ‘Ik kan het niet meer aanzien’ terwijl we toch blijven, moeten blijven kijken evenmin. Honderdduizend mensen trokken in Den Haag een rode lijn; dat is denk ik het NEE waar schrijver Tommy Wieringa op doelde toen hij vaststelde dat het juist NEE is dat te vaak ontbreekt. Nee tegen de waanzin, nee tegen de xenofobie, nee tegen egoïsme en zelfzucht die de woorden compassie en empathie niet (willen) kennen. Nee tegen de afbraak van alles wat van waarde is. 

In de VS gaf ik vijf weken les en aan de oppervlakte leek er niets aan de hand. Ik wil daar vooral niet over politiek te praten en dat was eerdere jaren soms wat lastig vol te houden. Van de (aselecte) groep waaraan ik lesgeef kwam genoeg commentaar waarop ik best instemmend had willen reageren. Zorgwekkend was dat er deze keer van niemand een woord kwam. Soms een moedeloze zucht, een glimp van verslagenheid maar vooral doorgaan alsof er niets aan de hand is. De neezeggers waren stil geworden, zo triest en dreigend was het. 

Niet alleen door oorlogen staan menselijke waarden op het spel, meer dan ooit is een luid Nee nodig. Ik geloof nog altijd in het bouwen van bruggen, ook in het trekken van een duidelijke, rode lijn. Situaties genoeg waarin overleg en compromis goed zijn en er mag soms best wat water bij mijn wijn. Laat een brug een uitnodiging zijn samen naar beter te trekken, de moed Nee te zeggen blijft onmisbaar. 

Gisteren werd ik 73, het leven is goed voor me, er is veel, heel veel om dankbaar voor te zijn. Als ik terugkijk denk ik vaak aan die keren dat ik gevallen ben of verdwaald was. Niet omdat dat zulke fantastische momenten ware maar omdat er iemand was die een hand uitstak. Ook toen ik het begrip nog niet kende, was er Ubuntu in mijn leven, ik ben omdat wij zijn. Iemand sloeg een brug die het me mogelijk maakte terug te komen op mijn schreden, iemand kwam over de brug om mij overeind te helpen. Ik geloof nog steeds in het bouwen van bruggen. Een brug verbindt twee punten en maakt een ontmoeten mogelijk maar vraagt ook om een zorgvuldig kiezen op welke oever verder te gaan. 

Met een lieve groet, Frank

* David van Reybrouck is de schrijver van o.a. ‘Congo en ‘Revolusie’. Hij is ook Denker der Nederlanden. 

Lieve Allemaal,

Gisteren was het Nyepi, het Balinese nieuwjaar, vanouds de dag waarop aan boze geesten de indruk moet worden gegeven dat het eiland verlaten is zodat ze hun heil elders zoeken. Daarom is het maken van licht of geluid, buitenhuis lopen en zelfs etensluchtjes veroorzaken verboden. Ook niet even wandelen met de intussen zeer chagrijnige hond, het eiland was stil en leek, op de pecalang (dorpswacht) die twee keer per dag ter controle voorbijkwamen na, verlaten. Die betekenis leeft nog wel maar tegenwoordig ligt het accent vooral op stilte en introspectie.

Die stilte bevalt me wel, normaal is hier altijd en overal wel geLUID te horen, één dag in het jaar waarin vogels en kikkers de toon aangeven is niet veel maar ik geniet zeer ervan. En introspectie en de balans in jezelf bewaren of terugvinden, het is niet overbodig. Als wel functionerend mens door het leven te gaan is nogal eens een opgave.

‘Het was de beste der tijden, het was de slechtste der tijden, het was de eeuw der wijsheid, het was die der dwaasheid…’ Dat schreef Charles Dickens in zijn ‘In Londen en Parijs’, een verhaal dat speelt aan het eind van 18^de eeuw, tijdens de Franse revolutie. Een adequate beschrijving van de situatie waarin ik, wij en velen met ons, zich bevinden. 

Ons gaat het prima. Een mooi huis, wat eten en drinken betreft is de enige zorg een dreigende weegschaal, we nemen soms te veel tot ons. We hebben geen riant inkomen maar wel de gelukkige rijkdom van genoeg en vaak nog wel wat meer. Er is liefde, er is blijheid, er is harmonie. Het is de beste der tijden.

Buiten is dat anders. ‘The lamps are going out all over Europe, we shall not see them lit again in our lifetime’, omineuze woorden die Sir Edward Gray sprak in augustus 1914. Nog zijn niet alle lampen uit maar dat het licht dooft op heel veel meer plaatsen dan in Europa alleen is onmiskenbaar. Het is de slechtste der tijden.

Voor mij, 72 jaar, is het makkelijk te denken dat het mijn tijd wel ‘uit zal duren’. Waarschijnlijk, zeker met domicilie buiten Europa, een terechte veronderstelling. Maar waar dictators en autoritaire leiders de democratie in de prullenbak gooien, waar de gure wind van eigen land en eigen volk eerst waait en de ander wordt buitengesloten of erger, is dat geen leefbare houding. Natuurlijk, dat er generaties na mij komen legt alle gewicht in de schaal maar er is ook nog zoiets als kunnen leven met mezelf, iets als de spiegel in de morgen die onvermijdelijk weet. En terecht wijst.

Naast een verachtelijk egoïsme getuigt het wij versus zij denken van een verbijsterende naïviteit. Elke aanval op ‘zij’ is een boemerang die ooit ook terugkomt. Wie zich vandaag tot ‘wij’ rekent vindt zich morgen terug in het vakje ‘zij’. Want de ander, het woord zegt het, is altijd anders. Wie die verschillen niet als een verrijking ziet en zelfs als een bedreiging, ontgaat het eigen anderszijn. Wie is er aan de beurt nadat de ‘usual victims’ zijn geraakt? Alleen de aanstichters, de makelaars in haat en onvrede, zijn dan nog veilig in hun burchten, met meer geld en meer macht dan ooit tevoren. Het stemt niet optimistisch. Ik leef in beste der tijden en kijk uit op het donker. 

Het blijft een oordeel om de krant ‘s morgens open te slaan. Frustratie over m’n geringe, beperkte mogelijkheden iets te doen gaat niet weg maar mijn leven speelt zich af in de beste der tijden en dat verplicht. Zonder de mogelijkheden om bij te sturen in woord en (verkiezings) daad te veronachtzamen, weegt zwaarder dan ooit het belang van de kleine goedheid. Mijn bevoorrechtte situatie verplicht daaraan te werken. Dat, en ook: weest moedig. Weest moedig en zorg voor licht. Zorg vooral voor licht.

Lieve groet, Frank

Lieve Allemaal,

23 januari, vandaag is het 20 jaar geleden. Het is niet dagelijks, zelfs niet wekelijks dat ik denk aan onze korte geschiedenis en aan wat er gebeurde in die kleine flat in Kaapstad. Tijd doet dat met je. Toch, ver weg is het nooit. Alles opgeslagen op een plek waarvan ik denk er niet te willen komen en waar ik mezelf, meestal onverwacht, wél vaak terugvind. De vraag is of onverwacht ook ongewild is. Die dag jaagt me, ook na al die jaren, met regelmaat een nachtelijk inferno binnen waaruit ontsnappen dan niet wil lukken. Dezelfde gebeurtenis roept mijmeringen op; zeker met weemoed, vaak met een glimlach. Een gruwelijk einde noodt tot een terugblik op een dierbare geschiedenis. Tussen blij gelukkige gedachten zweven soms demonen, bij mij gaat dat niet anders. Het complete verhaal is zelden alleen maar halleluja, een poging verdriet en teleurstelling buiten te sluiten is als de zee willen verbannen van de kust. Leven met wat is. 

Slonzige bomen, zo noemde Thijs Z. de bananenbomen die hier in elk hoekje groen wel te vinden zijn. Hij had een punt; de grote bladeren staan, verkreukeld, vermoeid en vaak gescheurd, alle kanten op. Bananenbomen zijn niet van netjes en ordelijk. Naast onze tuin staan er ook een paar en ik vind ze wel sympathiek. Op een morgen lag het zwembad opeens vol met een bananenboom en talloze trossen banaan. De buurvrouw had de boom omgekapt en was, tja, sorry, aan de verkeerde kant gaan hakken waardoor hij omviel over de schutting, zo in ons zwemwater. We hebben alles uit het bad gevist en het slachtoffer niets verweten. Het blijven sympathieke bomen.   

Kerst en Oud & Nieuw brachten we door in de stad die mijn oude liefde is, in Yogyakarta op Java. Meer dan twintig jaar geleden woonde ik er een paar jaar en, hoewel veel is veranderd in twee decennia, de stad ademt de sfeer van toen. We verbleven in een hotel een eindje buiten de stad, niet echt een hotel maar een verzameling van Javaanse huisjes. Het was er heerlijk, een mooie rustige omgeving met overal aardige mensen; wonen in de kampong met excellente service. Een week van heel weinig doen en veel genieten.

Het was regenseizoen dus elke dag een paar buien, de weerdienst voorspelde ze alle dagen en ze kregen altijd gelijk. Behalve die dinsdag, toen was er een trouwerij en wij vroegen ons af hoe het feest, alles in de buitenlucht, zou verlopen met het noodweer dat elke dag wel een uur of wat overkwam. Het bruidspaar deelde onze zorg niet. De mogelijkheid een overkapping te bouwen hadden ze afgeslagen, er was een ‘pawang hujan’ ingehuurd die een aantal rituelen verrichtte om de regen weg te houden. Die dienst wordt geleverd onder het motto ‘wel regen, geld toch kwijt’ en dat is dan gelijk veel geld. Maar, geen reden tot klagen voor het bruidspaar, in Yogyakarta regende het pijpenstelen maar rond het hotel het bleef de hele dag zonnig en droog.

2024 eindigde zo ongeveer met het overlijden van Jimmy Carter, een president die, wat je ook denkt over de door hem gevoerde politiek, moraal, ethiek en compassie basis maakte van zijn doen en laten en de belofte niet te liegen helemaal waar maakte. 2025 begint met het aantreden van zijn absolute tegendeel, ironie waar je mismoedig van kan worden.

Leven met wat is, zeker. Maar ook de zachte krachten levend houden. Het wordt een jaar van hard werken.

Lieve groet, Frank

Mazen Al-Hamada was één van de tienduizenden slachtoffers van de slachter van Damascus. Ik had nog nooit van hem gehoord. Nu, nu ik z’n foto heb gezien, hem zag en hoorde op beelden van toen hij een aantal jaren terug in Nederland verbleef, gaat hij niet meer weg uit mijn gedachten. De wanhopige oogopslag, de tranen in ogen die zagen wat niemand ooit zou moeten zien, het broze lichaam gehavend door onzegbaar geweld, de naïeve wens om terug te gaan naar Syrië om verandering te brengen; dat alles van waarde weerloos is moest ook Mazen ervaren. Hij ging terug, een paar dagen geleden werd zijn gemartelde, dode lichaam gevonden in de hel die het regime creëerde voor elke stem van rede en menselijkheid. 

Mijn eerste impuls, bidden voor zijn zielenheil, verwart me. Ik ben niet zo van bidden en het zielenheil van een mens die niet meer is? En toch, misschien dat heil voor zijn ziel daarin kan bestaan dat ik – wij hoop ik eigenlijk – erop toezie dat er licht zal zijn, dat dat wat nobel en mooi was in zijn ziel verder wordt gedragen. Laat bidden dan maar een zoeken in mezelf zijn naar kracht om door te gaan. In mijn riante positie, zo onvergelijkbaar die van Mazen en zovelen in deze wereld, is brengen van licht niets meer dan het gewone doen.   

Nog even en het is Kerstfeest, feest van de geboorte van het licht. Of je daarbij denkt aan de geboorte van Jezus, aan ‘heb uw naaste lief gelijk uzelf ‘ of aan welke bron van licht dan ook maakt niet veel uit denk ik. Veel lichtbrengers en ontelbare lichtdragers gingen ons voor in een hoopgevend leger van zachte krachten waarin eenieder welkom is en kan bouwen aan een veilig thuis, aan een toevluchtsoord.

Voor mij schijnt de zon en is content en voldaan de status quo, rondom kruipt het donker. In een wereld vol van groot en nog groter leed is Syrië bepaald geen incident. De hoop in de kracht van ‘kleine goedheid’ * opgeven is echter capituleren voor het zwart van de nacht. Het is goed te bedenken dat juist in het donkerste donker zelfs het kleinste lichtje heel ver reikt.

Met Doni wens ik u allen een inspirerend feest van licht en een heel gelukkig Nieuw Jaar.

Lieve groet, Frank.

*  Het enige wat levendig overeind blijft is de kleine goedheid van het dagelijks leven. Ze is fragiel en voorlopig. Ze is een goedheid zonder getuigen, in stilte voltrokken, bescheiden, zonder triomf.
Ze is gratuit en juist daardoor eeuwig. Het zijn gewone mensen, ‘simpele zielen’, die haar verdedigen en ervoor zorgen dat ze zich telkens weer herpakt, ook al is ze volstrekt weerloos tegenover de machten van het kwaad.
De kleine goedheid kruipt overeind, zoals een platgetrapt grassprietje zich weer opricht. Ze is misschien wel ‘gek’, een ‘dwaze goedheid’, maar ze is tegelijk het meest menselijke in de mens.
Ze wint nooit, maar wordt ook nooit overwonnen!’

Emmanuel Levinas. 1906 – 1995 

De dood van menselijke empathie is een van de eerste en meest duidelijke tekens van een cultuur die terugvalt in barbarij. (Hannah Arendt 1906 -1975).

Lieve allemaal,

Wikipedia omschrijft kunst als ‘bewuste creatie van iets moois of betekenisvols met behulp van vaardigheid en verbeelding’. Mooi beschreven hoewel ik ‘het onzichtbare zichtbaar maken, het onzegbare zegbaar’ veelzeggender vind. Kunst, ook in de werken van de oude meesters en getalenteerde fotografen, is een overdracht van ideëen, idealen, vergezichten of denkbeelden en zegt veel meer dan een simpel kiekje ooit kan doen. 

Nederlandse taal is soms wat verwarrend: er is Kunst, kunst, iemand doet een kunstje, stoelbekleding of een jas van kunstleer, een bouwwerk van lucifers is kunstig gemaakt maar een voor de hand liggende vaardigheid doen we af als ‘joh, da’s geen kunst’. 

Een banaan die met duck-tape op de muur is geplakt is lastig in te passen in de definitie van Wikipedia. Smaken verschillen maar wat is de schoonheid van een banaan aan de muur? En de betekenis? Niet dus, toch kreeg het ‘ding’ of beter, de gebeurtenis door de reacties alsnog betekenis. De waanzin van onze wereld werd pijnlijk bloot gelegd. Talloze critici bleken bereid serieus in te gaan op wat niets anders was dan een provocatie. Iemand bleek zelfs bereid er meer dan 5 miljoen euro voor te betalen en dat niet van zijn of haar laatste centjes lijkt me. Ongeacht hoeveel geld die persoon ook heeft, de keuze om een overduidelijk teveel aan geld niet ten goede aan te wenden maar om met een ‘Kijken jullie eens hoe waanzinsveel geld ik heb’ en ‘Ik ga die banaan nog opeten ook’ een dikke middelvinger op te steken naar alles en iedereen is onthullend. 

Naast het ‘geen kunst’ van een banaan op de muur plakken, de kunst (als in ‘art of the deal’) om met gebakken lucht vet rijk te worden en het steeds lastiger wordende kunstje de wereld te shockeren is er misschien toch Kunst ontstaan. De betekenis die er door de reacties aan werd gegeven, hoe onthutsend en negatief van aard ook, ís een betekenis. Niet een betekenis waar je blij van wordt, dat dan weer niet.

Een bizarre zaak die raakt aan de door Hannah Ahrendt bedoelde dood van empathie. Als één aap een reuzevoorraad bananen onder zich houdt terwijl de rest van de groep honger lijdt, dan sturen we er deskundigen op af; zo’n bizar fenomeen moet bestudeerd worden, wat is er aan de hand? Wanneer personen honderden miljoenen of zelfs miljarden onder zich houden roept dat vaak bewondering op en nauwelijks veroordeling. Trump – de man van ‘Art of the deal’ – verzekerde zijn aanhang dat hij mega rijk is, hij gebruikte het als een argument om vooral op hem te stemmen. Het bleek geen rode vlag maar voor velen een aanbeveling. *

Een lieve, wijze vriendin raadt me aan te focussen op m’n eigen vierkante meter. Natuurlijk heeft ze gelijk, daar zal het moeten gebeuren maar… is het fout om naar de omliggende percelen te blijven waarschuwen dat onze samenleving aan gort gaat als wij niets doen? 

Oliemannetje was een benaming voor een persoon, politicus meestal, die vaak in stilte compromissen sluit en bruggen slaat. Intussen is er een nieuwe betekenis: een mannetje of vrouwtje dat met een flinke kan olie op elke brand afrent om die verder te doen oplaaien. Stok nodig, stok gevonden – discriminatie als instrument om te discrimineren. Ik herinner me een voetbalcompetitie waarin Nederland al uitgeschakeld was en Marokko nog in de race. Nederland ging massaal voor Marokko. Er is een breed midden in onze maatschappij dat geen affiniteit heeft met machtsbeluste pyromanen. Juist voor dat midden is stil blijven geen leefbare optie en uiteindelijk zelfdestructief. Laat de belendende percelen weten dat het zo niet langer mág gaan. 

Hier in Bali blijven de plannen onduidelijk. Half oktober had het regenseizoen moeten beginnen maar het komt er niet echt van. Eergisteren een bui als vanouds; rond het middaguur een gigantische emmer leeggestort over het eiland waarbij straten in kleine rivieren veranderden, twee uur later weer zonnig. Verder is het vooral heet, zo’n graad of 32. De weerstations melden er enthousiast bij dat het voelt als 39 of 40. Volgens de aankomend president van de VS wordt de wereld alleen maar kouder. Een megafoon, is dat wat? Of toch maar het respectvol overtuigen van de buren?

Lieve groet, Frank

* (In het Nederlands en Duits verdient iemand geld, de stam is dienen. In het Engels is het earning, oogsten. Amerikanen maken geld. Indonesië is neutraal, hier verkrijgt men geld.

Het was vier uur in de morgen maar slapen ging niet meer dus ik was vroeg op en kon de Kamerdebatten op tv volgen. Tegen vijven bleek ik Doni ook wakker te hebben gemaakt, hij kwam vragen wat oepsoeddemitteren en doeme koe betekent.

Lieve allemaal,

De laatste blog is van maanden geleden. Er was, buiten verdriet, wanhoop, boosheid en ergernis die u ongetwijfeld ook treffen als u het nieuws leest of hoort, niet zoveel te vertellen. Intussen heb ik de laatste workshop in Europa achter de rug. Eerst twee in Nederland, toen les in drie talen in Duitsland en vervolgens tien Zwitserse dames in een studio bij Zurich. Vooral na Zurich wist ik weer waarom ik ga stoppen. Zij wilden losjes, gezellig én een paar leuke objectjes mee naar huis, ik wilde ze iets bijbrengen. Zij rekenden erop dat alles wel vanzelf kwam, ik dacht daar anders over. Uiteindelijk gingen zij toch tevreden naar huis maar ik had me de laatste lessen leuker voorgesteld. Nu nog één keer lesgeven in Texas het komend jaar. Misschien, want ik houd het voor mogelijk dat ik tegen die tijd helemaal niet meer naar de VS toe wil. Maar, Amerika of niet, daarna stopt het. Het zijn altijd (meestal vijf) lange, intensieve dagen en het goed begeleiden van zo’n tien deelnemers vraagt veel. Beter een punt erachter als alles nog te doen is. Intussen weer thuis stel ik overigens vast dat in ieder geval dat reizen geen goede combinatie (meer) is met de leeftijd; het is een aanslag op de conditie. Maar goed, des te heerlijker is het weer thuis te zijn na een maand leven vanuit de koffer. Ik had meer vrienden willen ontmoeten, van de wel gelukte, veel te korte ontmoetingen met hen die me dierbaar zijn in Nederland heb ik zeer genoten maar het meest dierbare is toch hier in Bali.

Alweer een tijdje geleden keken we, op aanraden van Doni, naar de film ‘Our brand is crisis’. Daarin wordt een consultant, Sandra Bullock in de film, naar een Zuid-Amerikaans land gestuurd om daar de verkiezing van een dubieuze figuur zeker te stellen. Dat lukt, er wordt crisis gecreëerd en… voila! De natie gaat aan gort maar gelukkig is de redder nabij. Of mevrouw Mijntweetklopt-Faber, in tegenstelling tot Bullock een trieste brokkenpilote zonder glamour, de film heeft gezien weet ik niet. De toegepaste tactiek is wel dezelfde en de door het kabinet beoogde ‘Verelendung’ doet daar nog wel wat scheppen bovenop. Angst aanjagen en leugens om de geesten rijp te maken voor het ware crisisgevoel en daar dan met een Kafkaësk, onbarmhartig ‘wet is wet’ oplossing overheen. ‘Wet is wet’ doet mij dan weer denken aan die andere uitvlucht met twee keer hetzelfde zelfstandig naamwoord. Wereldwijd lijkt hufterigheid de politieke mode. Morgen de verkiezingen in de VS, alleen al de reële mogelijkheid dat…

Wanneer individualisme, op zich al een instelling die snel neigt twijfelachtig te worden, overgaat in schunnig egoïsme is het gevolg wat Hannah Arendt benoemde als ‘de banaliteit van het kwaad’. 

Daarstraks ‘even’ door Ubud gereden naar het politiekantoor. Fout plan. Er is een enorme ceremonie aan de gang, de hoofdstraat is deels afgesloten om ruimte te geven aan bijna honderd trucks met elk zeker vijftig mensen erop; de bezoekers komen van het hele eiland. Via allerlei gangetjes toch aangekomen bij de politie. De bedoeling was dat zij even een formulier tekenden om te bevestigen dat ik nog in leven ben. Voor de AOW gaat dat tegenwoordig via een smartphone, het fonds waar ik elke maand nog geen dertig euro van ontvang doet het met een formulier. De politie gaf toe dat ik nog in leven ben maar daarvoor een stempel zetten ging ze echt te ver, dan zou iedere bule (westerling) wel kunnen komen. Oh, en toen ik het eerder in Amersfoort probeerde bleek het politiekantoor die dag gesloten (!!!) en elders moest ik eerst een afspraak maken via het internet. Morgen ga ik het proberen bij het dorpshoofd, die kant op is er waarschijnlijk ook geen opstopping. 

Veel liefs, Frank

Lieve allemaal,

Pal voor ons huis, op geen twee meter afstand, loopt een snelweg. Vooral vroeg in de morgen, het uur dat de nacht tropisch snel overgaat in de dag, spoedt een stroom van weggebruikers zich naar onbekende bestemming. Misschien is snelweg een niet geheel correcte benaming voor de elektriciteitskabels die, zoals overal in Indonesië, bovengronds lopen maar druk is het er; eekhoorns rennen af en aan. De weg geeft, afgezien van Knabbel en Babbel geluiden en ondanks die uren aanhoudende verkeersstroom geen geluidsoverlast. Eekhoorns gaan vroeg op stap maar zijn (nog) niet gemotoriseerd.

De supermarkt waarachter we wonen breidt uit en recent is de trap van de grote weg naar ons niveau – jazeker, wij wonen op niveau – verplaatst en vervangen door een doodenge smalle opgang voor voetgangers en, nieuwigheid, een oprit voor motoren. Het begin van het looppad richting ons huis, gang zeggen Indonesiërs, staat nu vol geparkeerde motorfietsen en hoewel de gang verderop zo smal wordt dat het verstappenachtige stuurmanskunst vraagt om zonder de muren te raken door te rijden, slagen vooral toeristen er regelmatig in om tot voorbij ons huis te komen. Ronkend zoeft er dan weer een langs. Twee keer zelfs want ze moeten ook terug, iets verderop loopt de weg dood. Iemand zal binnenkort wel een paaltje plaatsen en dan is het over. Die elektriciteitskabels daarentegen blijven. Dat hopen we tenminste.  

Voor me ligt een mondharmonica. Niet toevallig en opeens, ik heb hem uit de boekenkast gehaald om deze dagen zo af en toe in de hand te nemen. Een oude, ietwat geroeste mondharmonica in een rood stoffen hoesje.

Tussen onze dagelijksheid liggen of staan door het hele huis voorwerpen die, zouden ze woorden hebben, een verhaal kunnen vertellen. Maar, schilderijen en voorwerpen praten niet. Aanvankelijk roepen ze herinnering op aan die of die, aan wat toen gebeurde; wijzelf vertellen aan onszelf het verhaal. Met het verstrijken van de tijd wordt dat roepen een maar af en toe gehoorde fluistering, niet zelden overstraald door het licht van de dag. Toch heeft het ‘toen’ een woning in vandaag, vormt in stille aanwezigheid de fundering van het huis waarin we leven, van nu en morgen. Ons huis is een gelukkig huis.

Die mondharmonica, misschien wel gekocht om heimwee wat weg te spelen toen hij opgroeide in dat tehuis in Kaapstad, is een deeltje van de geschiedenis van een eenvoudig leven waarin weinig vanzelf sprak. Als ik hem oppak zie ik, meer nog dan in foto’s, beeld en schilderij, iets van de essentie van wie hij was. Dat simpele ding, gevonden tussen de paar bezittingen die hij achterliet en waarvan ik niet eens weet of hij er ooit op gespeeld heeft, spreekt van het voornemen muziek te maken.  

Als ik scherp luister kan ik de melodie nog horen van de dag waarop we in augustus 2004 trouwden. Het antwoord hoe de muziek verder zou gaan als niet vijf maanden later dat huis instortte, woont tussen hoop, twijfel en weemoed. Nog altijd krijsen en janken nachtelijke uren soms over ‘waarom’ en ‘hoe als’, maar ik zoek geen antwoord op die onmogelijke vraag, niet meer. 

Geluidloos speelt de mondharmonica een liedje van hoop en toekomst. Daar luister ik dan naar. Ons huis is een gelukkig huis.        

Lieve groet, Frank

Lieve allemaal,

Meer dan een maand terug viel ik op vliegveld Parijs met mijn scheenbeen op de opstap van een bus. Dat mijn broek nat was van bloed merkte ik pas in het vliegtuig naar Nederland. Weer thuis begon het been dik te worden en de wond wilde niet helen. Maar, ik zit tegenwoordig in de BPJS, de nationale ziektekostenverzekering in Indonesië. Dat kost € 9,– per maand. Ietwat achterdochtig – wat kan het nu helemaal zijn voor dat geld? – ging ik naar de ‘Puskesmas’, de lokale kliniek. Excellente service en behandeling, snel en adequaat. Nog naar een cardioloog gestuurd die moest beoordelen of het trombose was. (Niet.) Modern ziekenhuis, weer snelle service en meende de cardioloog, nu ik er toch was gelijk maar even mijn hart controleren. Ook prima. Hoera voor de BPJS.    

Jetlag, slapen zit er niet meer in, 5 uur ’s morgens zit ik op het terras. Het is nog pikkedonker. Nog wat wankel van moe en cultuurschok word ik geraakt door een fluitende vogel. Het klinkt wat aarzel, telkens twee of drie seconden klaaglijk roepen, afgewisseld met korte stiltes. Een antwoord blijft uit. Een nieuwe dag staat te beginnen en een vogel zoekt contact met soortgenoten.

Instinct, een nuttig kompas maar wel gericht op eigenbelang en korte termijn. Desmond Tutu benoemde een (willen) weten dat daaraan voorbijgaat:  ‘Ik ben omdat wij zijn’, Ubuntu. Ook bij dieren speelt meer dan alleen dat basale ik. Filmpjes van schildpadden die een ‘collega’ weer terug op de poten draaien, een orang-oetang die een hond uit een diepe kuil helpt, een dolfijn die een drenkeling aan land helpt… De eerste respons en onderbuik liggen dicht bij elkaar, nood (soms) en voorspoed (vaker) grijpen dan terug op dat basale instinct. Vergeet ‘ubuntu’ of ‘heb uw naaste lief gelijk uzelf’, negeer dat jij evenzo een vreemde bent voor de ander en anderen moeten met hun ‘vreemdheid’ al dankbaar zijn gedoogd te worden. Als er al hulp wordt geboden is dat een gunst die niet schuldeloos wordt verkregen. Ontwikkelingssamenwerking wordt dan weer ontwikkelingshulp.

Opeens is het vol in de belangstelling: ‘overtoerisme’. Haast alle grote steden hebben er problemen mee. Overlast voor de lokale bewoners, (schaarse) woonruimte die verdwijnt ten gunste van de toerist, prijsstijgingen alom, karakter ingeruild voor te dure koffieshops, souvenirwinkels en eet- en drinktenten van een grote keten. Kortom: steden verworden tot pretparken, pret overigens die zelden nalaat teleur te stellen.

Bali is geen stad maar al die problemen treffen ook het eiland. Daarbij is de verkeerssituatie intussen onhoudbaar. De wegen zijn niet op de steeds grotere verkeersstroom berekend en aanpassing zit er – huizen en winkels worden hier tot strak aan de smalle wegen gebouwd – niet in. De totale afwezigheid van parkeerplaatsen, geen discipline in het verkeer en nul handhaving helpen ook al niet. Het pittoreske Ubud, het rustige Sanur en het dromerige Amed: dat was vroeger. Nu Balidorm en Babiza.      

Dorpjes in Oostenrijk waren ooit heel populair bij o.a. Duitsers en Nederlanders. Met de vele toeristen kwamen er sauna’s, nachtclubs, disco’ en al wat het moderne leven te bieden heeft. Onderzoek wees uit dat de daaropvolgende teruglopende populariteit vooral daarmee te maken had: Oostenrijk was niet authentiek meer. En op bestemmingen waar toeristen wel bleven komen was dat een ander type toerist. Terug in de tijd is nooit een optie en nog altijd is alles van waarde weerloos. De verliezende partij is de lokale bevolking; kwaliteit van leven ingeruild voor wat, zeker hier in Bali, slecht betaalde werkgelegenheid. Of het grote geld dat naar een kleine Balinese elite, rijke Jakartanen en talloze buitenlanders gaat winst mag heten is een vraag. Definieer winst. 

Bali is een favoriete vakantiebestemming en zeker als je hier niet eerder was is er (nog steeds) veel te beleven en vooral te bewonderen. Elke keer als vrienden voor het eerst hier komen zie ik hoe ze van de ene verbazing in de andere vallen waar het voor mij intussen ‘gewoon’ is. Toch denk ik niet dat ik, als ik opnieuw een verblijfsplaats moest kiezen, voor Bali zou gaan. Zoveel andere eilanden in dit land waar het prachtig en (nog) rustig is. Maar, je weet niet voor hoelang en ik ben 72, verhuizen is gedoe en je neemt jezelf mee… We hebben een prachtige tuin, een mooi huis alleen te bereiken via een rustig voetpad en verder eten we er wel omheen. Ik denk nog vaak aan Afrika. Mooie mensen, prachtige natuur, 4 hectare tuin en de naaste buren honderden meters verderop. Maar in Bali is het veilig en in Bali is Doni. Ons leven is goed.

Lieve groet, Frank.

Lieve Allemaal,

‘Goede dood wiens zuiver pijpen door het verstilde leven boort’, schreef P.C.Boutens. Het wás stil geworden in zijn leven. Of het daarmee een goede dood was vind ik twijfelachtig. Een door covid zwaar aangetaste gezondheid, somberheid en zorgen over de toekomst, het alleen zijn; zijn laatste jaren waren niet makkelijk, ze vielen hem zwaar. Net 67 jaar oud overleed op 22 april mijn jongste broer, van dat gezin van vijf personen ben ik alleen nog over. 

‘Winter in America is cold..’, een song van jaren terug die door mijn hoofd speelt. Nee, het is niet koud buiten, het is ook geen winter. Eerder in Denver en nu in Texas is het, als je die malle fahrenheit omrekent, meer dan dertig graden. Ik geef de laatste workshops in de VS, in oktober nog twee in Nederland en één in Duitsland en dat is het dan. Na dit jaar stop ik ermee. Beter ophouden als alles nog goed en soepel gaat. Hier leuke studenten en de dagen zijn plezierig. ’s Avonds wat lezen of op het internet dwalen. TV is hier een reclameramp met korte onderbrekingen voor wat nieuws of een filmfragment. Alle tijd te overdenken en te denken aan. Nederland is ver weg, thuis nog veel verder, ook zomer in Amerika kan koud zijn.

Uit de Nederlandse media duikt het ene na het andere bericht op waarvan ik dan denk dat het niet waar kán zijn. Dat er een bizar stel ministers en staatssecretarissen aan zat te komen was wel duidelijk al ging de benoeming van een Ongehoord Nederland mevrouw die tegen alle ontwikkelingssamenwerking is als minister van diezelfde ontwikkelingssamenwerking nog een paar stappen verder dan ik voor mogelijk hield. Dat andere partijen het allemaal laten gebeuren is het echt schokkende. Stop voor nu al je onwelvoeglijke rommel even in een ijskast en je mag gewoon meedoen of beter: wij doen met jou mee. Je hebt verwerpelijke ideeën maar gaat gewoon een ander verhaal uitdragen. What could possibly go wrong?

‘Zeg, die zachte krachten die zeker zouden overwinnen in ’t eind, niet om het een of ander, dit of dat en wat niet al, maar komt daar nog wat van?’ vroeg Rob van Essen zich af bij de uitreiking van de Libris literatuurprijs. Politiek gaat Nederland dat voorlopig niet meemaken vrees ik. Vooralsnog zijn er heel andere krachten aan het werk. We moeten het hart zacht houden zegt Natascha van Weezel. Zeker, maar die ijskasten kunnen ook open. Geef ze de kans en wees niet verbaasd. Er is een ijzig koudefront op komst.

Hier in Texas verblijf ik in het huis van één van de studenten. Modern en van alle gemakken voorzien. Het is, net als andere huizen in de buurt, een soort van cocon waarin de bewoners zich terugtrekken. Een wereld van hebben, niet zozeer van zijn. Airconditioner op koud, luiken dicht, weg van de wereld. Er is een koffiemachine die een doorsnee maandsalaris kost, niemand weet hoe het werkt; semi-universitaire opleiding vereist vrees ik. De keuken kan zo in zo’n blad voor beter wonen, de pannen zitten nog in hun verpakking, het fornuis met wel acht pitten is nog nooit gebruikt (zie koffiemachine). Mijn toilet heeft een lampje in de pot, verwarmde bril en spoelt automatisch door. De airconditioning staat op zo’n 17 graden. Maar, aardige mensen en ik houd het wel een week uit. Zondagavond gingen we naar een echte Texaanse barbeque. Bij een giga-restaurant een dik uur in de rij gestaan tussen rokende vuren, het was ook nog Vaderdag dus het was druk. Vervolgens bij de ‘pitmaster’ aangeven welk vlees je zoal wenst, keuze uit bergen worst, steak, ribs en wat al niet. Dan weer in de rij om aanvullingen als mais, sausen, salade en brood op te laden en door naar de kassa. De overvolle dienbladen – geschikt voor een omvangrijk gezin – zijn bedoeld voor één persoon. Ook elders enorme porties en de vraag hoe het komt dat zoveel mensen hier meer dan zomaar dik zijn is geen vraag. Alles is hier XXXXL. 

Ook de vriendelijkheid en de behulpzaamheid van de mensen overigens. Hoe diep het allemaal gaat is de vraag. Ieder z’n eigen bubbel en het wereldnieuws is ver weg. De kou die in Nederland op ons afkomt is hier waarschijnlijk nooit weg geweest.   

Lieve groet, Frank